in ,

Fascisme, Italië en de Italianen

Waarom het fascisme in Italië nooit helemaal is weggeweest

Graf van Mussolini in Predappio
De crypte van Mussolini in Predappio (foto: Rop Zoutberg)

Borstbeelden van Mussolini, flessen wijn met de Duce op het etiket en Mussolini-kalenders met voor elke maand een fraai zwart-witportret: je kunt ze op veel plaatsen in Italië aantreffen op de markt, in de kiosk en bij wegrestaurants en benzinestations.

Je kunt dit artikel ook als video bekijken:

Dat zijn zeker nog niet de enige levende herinneringen aan een ideologie en een periode in de Italiaanse geschiedenis, waar de huidige Italianen toch niet trots op hoeven te zijn. Mussolini’s geboorteplaats Predappio is een ware bazaar van fascistische prullaria en zijn tombe is een pelgrimsoord geworden voor oude kameraden en jonge skinheads.

‘Mussolini heeft ook goede dingen gedaan’

Voor het Olympisch Stadion in Rome prijkt nog altijd een enorme obelisk met de woorden MUSSOLINI DUX, wat een goede metafoor is voor het verschil van de Italianen met de Duitsers aangaande het fascistische verleden. (Overigens staan in heel Italië nog fascistische monumenten fier overeind.)

Leuk als cadeau: Mussolini-kalender (bron: amazon.it)

Kleindochter Alessandra Mussolini is sinds 1992 parlementslid, vrijwel uitsluitend dankzij haar naam, en laat geen gelegenheid voorbij gaan om de loftrompet van opa te steken.

Familieleden van il Duce schamen zich niet voor hun achternaam:

En kort geleden vond de voorzitter van het Europarlement, tevens lijsttrekker van Berlusconi’s partij Forza Italia bij de Europese verkiezingen van mei 2019, het nodig om te verklaren dat Mussolini ‘ook goede dingen heeft gedaan’.

MUSSOLINI DUX – Stel je eens voor: een massieve obelisk in Berlijn met de woorden HITLER FÜHRER… (foto: Anthony Majanlahti – Flickr)

Daarin staat hij zeker niet alleen. In de afgelopen jaren gingen tientallen politici, niet alleen van rechts maar ook van de Vijfsterrenbeweging, hem voor.

Geen verwerking van het fascistische verleden

Hoe kan dat? Hebben de Italianen nooit afstand gedaan van het fascistische verleden? Koesteren zij Mussolini’s nalatenschap? Hebben zij de indruk dat het fascisme zo slecht nog niet was?

Het is allemaal een beetje waar. De Duitsers hebben een woord waarmee zij het moeizame proces van verwerking van het naziverleden aanduiden: Vergangenheitsbewältigung. Het Italiaans kent zo’n term niet en dat komt doordat veel Italianen, ik denk de meeste, ervan uitgaan dat er eigenlijk niet zo veel te verwerken valt.

De oorzaak daarvan kun je voor een deel zoeken in de lichtvoetige Italiaanse volksaard, zeker als die wordt afgezet tegen de Duitse zwaarmoedigheid. Ook kun je zeggen, dat Italiaanse soldaten over het algemeen minder verbeten en rücksichtslos vochten dan de Duitsers. (Al wordt dit verschil en de mythe van de italiani brava gente – ook de titel van een populaire film uit 1964 vooral graag door Italianen zelf aangehaald.)

Verloop van de Tweede Wereldoorlog

Maar het hangt ook samen met het verloop van de Tweede Wereldoorlog in Italië.

Anders dan Duitsland, dat zich letterlijk heeft doodgevochten, heeft Italië stuivertje gewisseld toen duidelijk werd dat de oorlog verloren was. Mussolini sloot in 1938 een pact met Hitler – de As Rome-Berlijn – en trad in juni 1940, toen Duitsland aan de winnende hand leek, aan zijn zijde het strijdperk in.

Het aanvankelijke enthousiasme daalde echter aanmerkelijk, toen de krijgskansen keerden. In juni 1943 landden de Amerikanen op Sicilië, een maand daarna werd Mussolini afgezet en gearresteerd en in september koos een nieuwe regering de kant van de geallieerden.

Maar ondertussen was Mussolini bevrijd door een Duits commando en teruggekeerd in Noord-Italië waar hij onder Duitse curatele een nazi-fascistische rompstaat leidde, de Repubblica Sociale Italiana, terwijl in het zuiden geallieerden en antifascisten de dienst uitmaakten.

vlag italie socialistische republiek
De vlag van de Italiaanse Socialistische Republiek (1943 – 1945)

De laatste anderhalf jaar van de oorlog was Italië een verdeeld land en trokken de geallieerden onder zware gevechten moeizaam noordwaarts, met steun van antifascistische partizanen.

Oorlogsmythe

Door dit verloop heeft zich in het collectief bewustzijn een oorlogsmythe vastgezet, die ongeveer zo gaat:

Aanvankelijk was het fascisme zo slecht nog niet, maar Mussolini maakte de fout om zich aan Hitler te binden en daarmee ‘de duivel in huis’ te halen (Il diavolo in casa, de titel van een RAI-documentaire uit de jaren 80).

De ware oorlog was daarom die van 1943-45, waarin de Italianen zich massaal keerden tegen de Duitse bezetter die zij uiteindelijk samen met de geallieerden versloegen. Van linkerzijde werd vooral de heldhaftige rol benadrukt van de partizanen als de ware bevrijders van het land.

In het hele land werden Istituti Storici della Resistenza opgericht en als Bevrijdingsdag werd niet zoals in Nederland de datum van de Duitse capitulatie (in Italië was dat op 2 mei 1945) gekozen, maar die waarop de nationale verzetsleiding bevel had gegeven tot opstand tegen Duitsers en fascisten (25 april).

25 april: Bevrijdingsdag in Verona, ook met Duitse uniformen (foto: Edward Hendriks)

Op rechts werd het fascistisch regime verbeeld als een betrekkelijk milde dictatuur – of als een betreurenswaardig intermezzo, zoals in het geval van de gezaghebbende liberale filosoof Benedetto Croce –, die vaak als nogal lachwekkend werd afgeschilderd, in tegenstelling tot de kwaadaardige moffen.

Een mooi voorbeeld daarvan is Il Federale (Het Blokhoofd), een film uit 1961 met de populaire acteur Ugo Tognazzi in de hoofdrol.

Movimento Sociale Italiano

Tenslotte waren nog heel wat overtuigde fascisten die na de oorlog niet bijzonder grondig werden weggezuiverd en al gauw een politiek heenkomen vonden in de Movimento Sociale Italiano.

Weliswaar is in de Italiaanse Grondwet van 1948 het verbod op heroprichting van de fascistische partij vastgelegd, maar ach, met een andere naam, waarin wel de naam van Mussolini’s republiek doorklinkt, was daar wel een mouw aan te passen.

Zoals het spreekwoord luidt: Fatta la legge, trovato l’inganno (Zodra de wet is gemaakt, vinden we wel een truc om die te omzeilen.)

Gemakzuchtige interpretatie

Tegen deze achtergrond ontwikkelde zich een nogal gemakzuchtige interpretatie van het fascistische verleden. Onder Mussolini reden de treinen nog op tijd en het fascisme was lang zo kwaad niet als het nazisme, kun je ook nu nog in menige dorpskroeg te horen krijgen.

Een andere wijdverbreide gedachte is dat het fascisme, in tegenstelling tot het nationaalsocialisme, in ieder geval tot 1938 niet antisemitisch en racistisch was en zich niet aan oorlogsmisdaden schuldig zou hebben gemaakt hebben gemaakt.

En tenslotte, dat Italië ook heeft geleden onder de Duitse bezetting en dat daarom het Italiaanse volk al helemaal niks te verwijten valt.

Tanti nemici, tanto onore
Molti nemici, molto onore (bron: vestipassioni.com)

Alleanza Nazionale

Tegen die achtergrond valt te verklaren waarom ook nu nog vooraanstaande politici het fascistisch verleden vergoelijken. In 1994 verklaarde Gianfranco Fini, leider van de ‘post-fascistische’ partij Alleanza Nazionale, Mussolini tot grootste staatsman aller tijden. Datzelfde jaar kwam zijn partij in de regering en een paar jaar later werd Fini kamervoorzitter en minister van buitenlandse zaken.

Berlusconi betoogde in 2003 tegenover een Britse journalist, dat Mussolini nooit iemand had vermoord en zijn politieke tegenstanders onderbracht in ‘vakantiekampen’.

In 2019 is het Matteo Salvini, de leider van de Lega, die flirt met zelfverklaarde neofascisten en zelfs vermaarde slogans van Mussolini citeert als Tanti nemici, tanto onore (veel vijanden, veel eer) en Chi si ferma è perduto (Wie stopt is verloren).

Fascismeduiding

Uiteraard klopt er niet veel van deze welwillende fascismeduiding. In het Ventennio Fascista, de 20 jaar dat het regime heeft geduurd, zijn inderdaad vorderingen gemaakt op het gebied van volkswoningbouw, sociale verzekeringen, ontginningen en integratie van de verschillende regio’s.

Postkantoor Napels
Het postkantoor van Napels uit 1936: het 14de jaar van het fascistische tijdperk (foto: Edward Hendriks)

Maar zoals Cervantes zei: ‘Geen boek is zo slecht of het bevat wel een goede bladzijde.’ Er staat immers veel meer kwalijks tegenover. Het fascisme was militaristisch en imperialistisch, politieke tegenstanders werden monddood gemaakt, geïnterneerd en in sommige gevallen vermoord. Het was van meet af aan racistisch. Mussolini oreerde al in 1921, nog vóór de oprichting van de Partito Nazionale Fascista, over de superioriteit van het ‘arische en mediterrane ras’.

Genocide in Afrika

De fascisten werkten dan ook grif mee, uitzonderingen daargelaten, aan de discriminatie en deportatie van de Italiaanse joden. Maar vooral hebben de fascisten zich al schuldig gemaakt aan ware genocide in Afrika, in koloniale oorlogen die ook weer gerechtvaardigd werden door een vermeende raciale superioriteit. In Libië werd in de jaren 20 een derde deel van de bevolking uitgemoord en Ethiopië werd in 1935-36 onderworpen met massa-executies en gifgas.

Van deze wellicht zwartste bladzijde van het fascisme (naast de Jodenvervolging in de laatste oorlogsjaren) heeft het Italiaanse publiek lange tijd maar weinig geweten, ofwel willen weten.

Faccetta Nera

De gruwelijke veldtocht in Ethiopië werd gepresenteerd als een soort beschavingsmissie, zoals in de toenmalige tophit Faccetta Nera, een vrolijk marsje met woorden als:

‘Zwartkopje, mooie Abessijnse / Wacht en hoop want het uur is nabij / Wanneer wij met jou samen zijn / Dan geven we je een andere wet en een andere Koning.’

Ontkenning na de oorlog

De werkelijkheid was anders: na een mislukte aanslag op de Italiaanse opperbevelhebber werden 30.000 Ethiopiërs geëxecuteerd. Ook na de oorlog zijn de fascistische koloniale oorlogen jarenlang taboe geweest en werd het – inmiddels aangetoonde – gebruik van gifgas halsstarrig ontkend.

Ontkenning vierde hoogtij, ook toen in 1981 de film Lion of the Desert uitkwam, het levensverhaal van Omar Mukhtar, de leider van het Libische verzet die in 1931 door de Italianen werd opgehangen, met Anthony Quinn in de hoofdrol.

De complete film Lion of the Desert kun je op YouTube bekijken:

De film werd vertoond in de hele wereld, behalve in Italië, waar hij werd verboden omdat hij ‘schadelijk voor de eer van het leger’ zou zijn. Staatstelevisie RAI bleef ook later weigeren om de schokkende scènes van de Libische oorlog uit te zenden. Pas in 2009 kregen de kijkers van de commerciële zender Sky Italia de film te zien.

Hetzelfde lot trof Fascist Legacy, een BBC-documentaire uit 1989 over Italiaanse oorlogsmisdaden in Ethiopië en tijdens de Tweede Wereldoorlog. De RAI kocht de rechten maar hield de documentaire in de la. Pas in 2004 zond commerciële zender La7 er delen van uit.

Het zelfbeeld van de Italianen

Kortom, het vergoelijkend zelfbeeld mocht vooral niet verstoord worden. Met als gevolg massale verdringing en geschiedvervalsing waarin zich het beeld kon vastzetten dat het fascisme ‘zo slecht nog niet was’ en dat Mussolini ‘ook goede dingen heeft gedaan’.

Dus waar zou je je druk om maken? Weliswaar is fascistische propaganda sinds 1952 bij wet verboden, op straffe van 3 tot 13 jaar cel, maar in de praktijk is daar vrijwel nooit uitvoering aan gegeven.

CasaPound (beeld: Wikimedia
Verkiezingsposter van het extreemrechtse CasaPound (beeld: Wikimedia)

Fascistische souvenirs

Zodoende kunnen fascistische souvenirs praktisch vrij geproduceerd en verkocht worden. Dat kun je met een beetje goede wil nog afdoen als een vorm van folklore.

Maar dat geldt minder voor politieke bewegingen bestaan als Forza Nuova en CasaPound die zich vandaag de dag openlijk laten inspireren door het fascistisch en racistisch verleden en daarbij juist in de huidige periode geleidelijk aan aanhang en erkenning winnen.

Ja, het taboe op fascisme in Italië was al niet groot en lijkt zelfs kleiner te worden.

Souvenirverkoop van Mussolini in Predappio Foto Rop Zoutberg
Souvenirverkoop van Mussolini in Predappio (foto: Rop Zoutberg)

In navolging van de Duitse film Er is wieder da, over Hitler die in de moderne tijd terugkeert, stelt filmmaker Luca Miniero het fascisme van nu aan de kaak in Sono tornato. Hieronder zie je de trailer:

Emilio Gentile, een van de voornaamste historici van het fascisme, houdt hiervoor in de eerste plaats de naoorlogse antifascisten verantwoordelijk: ‘Zij hebben het fascisme afgeschilderd als een opera buffa of als een misdadige bende, in plaats van de militante, gevaarlijke volksbeweging die het was. En als er nu nog fascisten rondlopen, dan is dat de schuld van de democraten die de antifascistische wetten niet hebben toegepast.’

Kenmerken van fascistische bewegingen

Tot slot nog even een kort lijstje met kenmerken van fascistische bewegingen.

  • Voorliefde voor militair vertoon
  • Een theatrale stijl en retoriek
  • Extreem nationalisme
  • Verheerlijking van geweld
  • Verheerlijking van de jeugd
  • Verheerlijking van het glorieuze nationale verleden
  • Gericht op een nationale wedergeboorte
  • Leidercultus: de leider is mannelijk, dapper, wreed, compromisloos en besluitvaardig
  • Creatie van een gemeenschappelijke vijand
  • Mobilisatie van de massa

Bron: Elsevier Weekblad, 13 april 2019

Written by Aart Heering

Historicus die al meer dan 30 jaar in Italië woont, waarvan 20 als journalist en 12 als medewerker pers en politiek van de Nederlandse ambassade in Rome. Is sinds mei 2022 weer werkzaam als journalist. Actief lid van de Gruppo del Gusto, de gourmetgroep van de buitenlandse persvereniging in Rome.

Comments

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Paul, Wendy en kinderen

Column: wij vertrekken naar Italië!

Herstelwerkzaamheden in het centrum van L'Aquila

Column: L’Aquila 10 jaar later