Ideeën voor cultureel-toeristische bestemmingen in 2024

Sinds 25 jaar wordt in Paestum in de provincie Salerno in november de Borsa Mediterranea del Turismo Archeologico gehouden. Een passende plek, niet alleen door de nabijheid van de Griekse tempels, maar ook door de locatie zelf. Het ex Tabacchificio is een voormalige tabaksfabriek en nu een fraai stuk industriële archeologie, dat wordt gebruikt als congres- en vergadercentrum.

Vakantiebeurs van archeologische parken en musea, regio’s en steden

De beurs is een belangrijk ontmoetingspunt voor toeristische aanbieders, touroperators en journalisten. Dit jaar telde de expositie meer dan 100 stands van archeologische parken en musea, regio’s, steden, stichtingen en non-profitorganisaties. Daaronder ook buitenlandse exposanten uit onder meer Albanië, Iran, Guatemala en Zuid-Korea.

In een druk programma van lezingen, panels en workshops hielden experts en publiek zich bezig met ontwikkelingen in het archeologisch toerisme, nieuwe routes langs vindplaatsen, modernisering van musea, programma’s voor jongeren en internationale samenwerking. (In dat kader spraken de Tunesische minister en de Italiaanse staatssecretaris van Cultuur over de Italiaans-Tunesische coöperatie als een voortzetting van de relatie tussen Carthago en het oude Rome. Een twijfelachtige, maar dit ter zijde.)

Een hoogtepunt was de toekenning van de International Archaeological Discovery Award ‘Khaled-al-Asaad’, genoemd naar de door de Taliban onthoofde directeur van het complex van Palmyra in Syrië. Voor het eerst in 9 jaar ging de prijs voor de vondst van het jaar naar Italië, voor de ontdekking van 34 Etruskische en Romeinse bronzen beelden, opgedoken uit de modder van San Casciano dei Bagni in Toscane.

Waar gaan we in 2024 in Italië naartoe?

Een beurs als deze is bij uitstek interessant om ideeën op te doen voor wat minder voor de hand liggende cultureel-toeristische bestemmingen. Hier een paar ideeën die ik op de beurs opdeed.

1. Christelijke catacomben

Zo leerde ik op de stand van de Pontificia Commissione di Archeologia Sacra (Pauselijke Commissie voor Gewijde Archeologie), die de christelijke catacomben beheert, dat je die echt niet alleen in Rome hoeft te zoeken. Deze Vaticaanse instelling beheert ook catacomben in Toscane (Chiusi en Pianosa); Umbrië (bij Todi); Abruzzo (Amiterni en L’Aquila); Napels; Canosa in Apulië; op Sicilië Palermo, Siracusa, Marsala en Agrigento en tenslotte Cagliari en Sant’Antioco op Sardinië. Mooi om me te pikken als je toch in de buurt bent. catacombeditalia.va (Ook in Engels en Spaans).

2. Ondergronds gaan

Om ondergronds te blijven: Niet alleen in Rome (https://www.ditisitalie.nl/rome-ondergronds/) maar ook in, of liever onder, andere steden van Lazio zijn in de tufsteen kilometerslange gangen uitgegraven, zoals in Narni, Orvieto en Rieti, stuk voor stuk leuke stadjes. Voor gedetailleerde gegevens over openingstijden en tarieven klikken op resp. Narni sotterranea, Orvieto underground en Rieti sotterranea.

3. Aquileia

Iets heel anders is Aquileia in Friuli, niet ver van de stranden van Grado. Het was een van de grootste steden van het Romeinse Rijk. Na de ondergang daarvan in de 5^e eeuw bleef Aquileia in de vroege Middeleeuwen een belangrijk politiek, religieus en economisch centrum. Een groot aantal goed bewaarde monumenten getuigt nu nog van die duizendjarige historie en dat maakt Aquileia wel een Abstecher waard voor wie vanuit Venetië richting Triëst of noordwaarts rijdt, of andersom. fondazioneaquileia.it.

4. Etruskisch

De Etrusken zijn in de mode en de meest Etruskische steden liggen in Toscane. De Regione Toscana heeft daarop ingespeeld met de uitgave van een handige gids met de titel Terra Etrusca. Viaggio Contemporaneo in una terra millenaria (Etruskische aarde. Eigentijdse reis over duizendjarige bodem). Daarin passeren de voornaamste steden de revue van dit volk dat zijn hoogtepunt bereikte voor de opkomst van Rome: Arezzo, Chiusi, Cortona, Populonia, Roselle, Vetulonia, Volterra en Fiesole. Het boekje is alleen in het Italiaans verschenen (op zich geen probleem, want er zijn legio gidsen in andere talen), maar alle nodige info is ook te vinden op visittuscany.com/terra-etrusca/.

5. Wandelen en fietsen in Tuscia en Lazio

De Associazione Etruskey heeft een handzame gids gepubliceerd voor wandelen, trekking en fietsen door het zuidelijke deel van Etrurië, in de streek Tuscia in Lazio. Daarin zijn twee meerdaagse routes opgenomen – van Orte naar Tarquinia (143 km in 8 etappes) en van Bracciano naar Pitigliano (163 km in 9 etappes – en tien dagtochten, over heuvels, door natuurgebieden en langs Etruskische resten en Middeleeuwse dorpen. Vanuit Rome gemakkelijk in een dag te doen. De gids kun je downloaden van etruskey.it/en/trekking-routes/

Het Parco Archeologico di Cerveteri e Tarquinia omvat de twee voornaamste Etruskische steden van Lazio, met de necropolis (‘dodenstad’) van de Banditaccia met zijn indrukwekkende koepelgraven en die van Monterozzi, die 200 beschilderde tomben telt. www.pact.cultura.gov.it biedt ruime info, maar zoals het een Italiaanse regeringssite betaamt, alleen in het Italiaans. De archeologische musea van Cerveteri en Tarquinia hebben wel een Engelstalige versie.

6. Industriële archeologie op Sardinië

Wie houdt van industriële archeologie kan zijn hart ophalen op Sardinië. Het eiland was al in de prehistorie een bron van zilver, zink, lood en andere mineralen. In de loop der jaren zijn honderden concessies verleend voor de aanleg van mijnen, maar in de vorige eeuw liep het hard terug. Nu is de mineraalwinning op Sardinië verleden tijd, maar er zijn nog 54 mijnen over, waarvan 19 toegankelijk met rondleiding. (Op Tripadvisor kun je een lijst van de 15 best beoordeelde vinden.)

Die zijn bijeengevoegd in het Parco Minerario Storico Ambientale della Sardegna, een over het hele eiland verspreid landschapspark van meer dan 3000 km2, gesticht in 1997 en het jaar daarop door de UNESCO tot Werelderfgoed verklaard. Aan elk van die mijnen is wel een verhaal verbonden dat een bezoek interessant maakt – zo maakte de plaatselijke criminaliteit jarenlang gebruik van achtergelaten dynamiet in de zilvermijn van Lula bij Nuoro. parcogeominerario.sardegna.it (ook in het Engels).

Voor liefhebbers van een fikse wandeltocht langs de oude mijnen is er de Cammino Minerario di Santa Barbara, in totaal 500 kilometer in 30 etappes langs paden van mijnwerkers en muildieren, verlaten spoorwegen, stadjes en dorpen. www.camminominerariodisantabarbara.org (ook Engels en Frans)

7. Stadswallen in Apulië

Het 30.000 inwoners tellende Apulische stadje Manduria is meer dan 20 antieke godshuizen rijk, maar is vooral bekend door zijn Mura Messapiche. Deze uit grote ‘cyclopische’ steenbrokken opgetrokken stadswallen werden tussen de 7^een de 3^e eeuw v. Chr. aangelegd door de Messapiërs, een volk dat tot de Romeinse verovering in 266 v. Chr. heerste over Salento. Die muren staan er nog, in een ruim archeologisch park waar ook het leukste kerkje van Manduria staat, de tussen de 10^e en de 12^e eeuw gebouwde Chiesa di San Pietro Madurino. parcoarcheologicomanduria.it.

8. De culturele rijkdom van Campanië

Campania, en dan vooral de provincie Napels, heeft de in archeologie geïnteresseerde toerist enorm veel te bieden. Daarom heeft het gewestelijk bestuur speciaal voor de beurs in Paestum een overzichtsboekje samengesteld onder de titel Il turismo archeologico in Campania. Maar ook hier: alleen in het Italiaans. Op de officiële VVV-site Visit Campania, biedt de verwijzing naar archeologisch toerisme weinig meer dan What to see in Pompeii and Herculaneum maar dat wisten we al. Daarom hier een kleine keur uit de gids.

Op 1 staat het MANN, het Museo Archeologico Nazionale di Napoli. Een wereldberoemd museum, met veel spul uit Pompeii en een drukbezochte, lange tijd niet toegankelijke, ‘geheime’ zaal met erotische kunst. Begin 2024 komt er een nieuwe afdeling bij, gewijd aan Romeinse wetenschap en techniek. Dat belooft origineel en interessant te worden. https://mann-napoli.it.

De Campi Flegrei, een vulkanisch gebied rond Pozzuoli, zijn de afgelopen maanden in het nieuws geweest door een reeks verontrusting wekkende, maar niet direct gevaarlijke, aardbevingen. Dus geen reden om geen bezoek te brengen aan het Parco Archeologico dei Campi Flegrei, met sites als het Anfiteatro Flavio van Pozzuoli, de verzonken stad Baia en de gigantische Piscina Mirabilis. pafleg.it/6/il-parco. (Met Engelse vertaling)

Ook Santa Maria Capua Vetere, het antieke Capua, is een amfitheater rijk, naast een Gladiatorenmuseum en een wereldvermaard Mitreo, een heiligdom van de Perzische god Mithras. www.reggiadicaserta.cultura.gov.it/en/discover-the-complex/the-archaeological-circuit-of-ancient-capua/

9. Archeologische parken in De Marken

Le Marche is populair aan het worden. Het aantal buitenlandse toeristen neemt gestaag toe en zit weer op pre-covid niveau. Nederlanders nemen daarbij een vooraanstaande plaats in, al klitten ze wel wat veel bij elkaar in door landgenoten bestierde B&B’s, vertelt de regionale standhouder. Op cultureel-toeristisch gebied is de regio vooral bekend door haar middeleeuwse erfgoed, maar ook op archeologisch gebied is er veel te zien, met als absoluut hoogtepunt het verguld bronzen ruiterstandbeeld dat in 1946 werd gevonden en nu het pièce de résistance vormt van het Museo dei Bronzi dorati e della Città di Pergola. Ook telt Le Marche maar liefst 7 archeologische parken. https://marchetravelling.com/7-parchi-archeologici-nelle-marche/. (Ook in Engels en Duits)

10. Illegale handel in antieke spullen

Geen bestemming, maar wel een attractie vormde de stand van het Comando dei Carabinieri per la Tutela del Patrimonio Culturale. Een vitrine met illegaal opgegraven antieke vazen en beeldjes laat zien wat de functie is van deze afdeling van het roemruchte Italiaanse militaire politiekorps: het opsporen van gestolen of door tombaroli (grafrovers) opgegraven voorwerpen en het ontmaskeren van vervalsingen.

Een carabiniere in uniform vertelt dat die strijd steeds succesvoller verloopt. Bijna alles van waarde is vastgelegd in databanken, zodat een gestolen object onmiddellijk wordt ontdekt als het ergens op een veiling of in een speciaalzaak te koop wordt aangeboden. Ook zijn de straffen zwaarder geworden, zodat tombaroli, die voorheen op vrije voeten bleven en op zijn hoogst van heling beschuldigd konden worden, nu worden gearresteerd.

Een bijkomend gevolg is, dat de camorra, de Napolitaanse maffia die in het verleden ook in de kustdiefstal zat, zich daaruit heeft teruggetrokken: “Het levert te weinig op en waardevolle stukken kun je niet verkopen. De camorra richt zich daarom op meer lucratieve handel.”