Afscheid van Sergio Mattarella

Op 3 februari is het zover. Dan loopt de 7-jarige termijn van president Sergio Mattarella af en treedt een nieuw staatshoofd aan. Vanaf 24 januari stemmen de leden van Senaat en Kamer van Afgevaardigden samen met vertegenwoordigers van de 20 Italiaanse gewesten om Mattarella’s opvolger te kiezen.

De kans dat er bij de eerste kiesronde meteen al een winnaar uit de bus komt is klein en daarna kan het nog wel even duren, omdat de procedure danig wordt vertraagd door de beschermende maatregelen tegen het coronavirus.

De kans is bovendien groot dat een aanzienlijk deel van het kiescollege, circa honderd man, besmet of in quarantaine, thuis zal moeten blijven. Iets wat nog nooit eerder is voorgekomen.

Normaal komen alle 1.009 kiesmannen en –vrouwen bijeen in het gebouw van de Kamer, maar met corona op de loer is dat echt niet te doen en daarom wordt het kiezerskorps verdeeld in rotten van 50, die na elkaar worden toegelaten. (Kiezen op afstand kan volgens de Grondwet niet.)

Geen herverkiezing voor Mattarella

Als het aan de Italianen lag, dan zou de populaire Mattarella gewoon herkozen worden. Maar de 80-jarige president heeft in alle toonaarden laten weten dat hij minder dan niks voelt voor een tweede septennaat.

De scheidende president heeft zich in de afgelopen jaren niet alleen laten kennen als een wijze en gemoedelijke ‘opa des vaderlands’, maar ook als een staatsman die niet te beroerd was om zijn bevoegdheden ruim te interpreteren wanneer de situatie daartoe noodzaakte.

Kortom, geen dociele ceremoniemeester die ambitieuze politici niet in de weg liep, integendeel. En dat was niet de verwachting toen diezelfde politici hem in 2015 kozen. En dan te bedenken, dat hij aanvankelijk helemaal niet in de politiek wilde.

Maffiadictatuur

De in 1941 in Palermo geboren Sergio Mattarella leek voorbestemd voor een academische carrière als docent administratief recht aan de Universiteit van Palermo. Totdat in 1980 zijn broer Piersanti, op dat moment president van de Regio Sicilië, werd vermoord.

Piersanti Mattarella maakte deel uit van de Siciliaanse Democrazia Cristiana die toen nog hecht verweven was met de maffia. Toen hij probeerde om zijn partij van corrupte en misdadige elementen te bevrijden, kostte hem dat zijn leven, waarna zijn jongere broer Sergio zich moreel verplicht voelde om in zijn voetsporen te treden.

Hij werd een van de pijlers van de progressieve, sociaal-katholieke vleugel van de DC en een schoolvoorbeeld van onkreukbaarheid. Daarin werd hij, net als zijn broer voor hem, een voorbeeld voor jonge hervormingsgezinde politici als de huidige burgemeester van Palermo, Leoluca Orlando, die nu bekend staat als de man die zijn stad verlost heeft van de maffiadictatuur.

Mattarella was lid van de Camera dei Deputati van 1983-2008. Eerst voor de DC (die in 1992 ter ziele ging door het corruptieonderzoek Mani Pulite), daarna voor de progressief-katholieke Partito Popolare Italiano en tenslotte voor de centrumlinkse Partito Democratico.

Hij was meermalen minister en van 2011-15 rechter bij het Constitutionele Hof. Hij gold als een serieuze, teruggetrokken, ascetisch levende en daardoor nogal saaie figuur, maar als politicus heeft hij wel een paar wapenfeiten op zijn naam staan.

Protest tegen Berlusconi

Zo nam hij in 1990 ontslag als minister uit protest tegen een mediawet die een bijna-monopolie van het medianetwerk van Silvio Berlusconi mogelijk maakte. Drie jaar later stond hij aan de wieg van een nieuw kiesstelsel, bekend geworden als het Mattarellum, dat een einde maakte aan de macht van allerlei stromingen binnen de partijen en daarmee ook aan veel cliëntelair gekonkel.

Mattarella’s openbare loopbaan leek voorbij, tot hij in januari 2015 uit de politieke vergetelheid werd opgeduikeld toen de toenmalige premier Matteo Renzi hem kandideerde voor de opvolging van de aftredende president Giorgio Napolitano. 

Mattarella gold als een wat kleurloze, voor een ruime meerderheid aanvaardbare compromiskandidaat, maar heeft sindsdien meerdere keren laten zien dat het Italiaanse staatshoofd meer kan zijn dan alleen een lintjesknipper.

Bevoegdheden van de Italiaans president

Natuurlijk is een belangrijk deel van zijn werk van ceremoniële en symbolische aard: de president als personificatie van de Italiaanse eenheid. Net als gekroonde staatshoofden benoemt hij de premier, beëdigt hij  ministers en ondertekent hij door het parlement aangenomen wetten, na toetsing aan de Grondwet.

Maar ook is hij een politiek gekozen functionaris, wiens bevoegdheden in de Italiaanse Grondwet nogal summier zijn omschreven, zodat opeenvolgende presidenten de grenzen van hun macht geleidelijk aan hebben opgerekt.

Het is niet ongebruikelijk dat een president een wetsvoorstel terugstuurt naar het parlement omdat de financiële dekking ontbreekt. Ook kan hij benoemingen weigeren of juist pushen. Zo weigerde president Scalfaro in 1994 de benoeming van Berlusconi’s advocaat tot minister van justitie in diens kabinet goed te keuren.

Zijn opvolger Ciampi trad herhaaldelijk in conflict met diezelfde Berlusconi over diens buitenlandse beleid en de door zijn regering ingediende wetten die de premier van rechtsvervolging moesten vrijwaren.

In 2011 dwong president Napolitano, in overleg met Merkel en Sarkozy, Berlusconi tot aftreden, om vervolgens Mario Monti, door hemzelf daags tevoren benoemd tot senator voor het leven, aan te stellen als leider van een zakenkabinet, dat een einde moest maken aan de mede door Berlusconi veroorzaakte financiële chaos.

Politieke kant

Ook Mattarella heeft zich meermalen van zijn politieke kant laten zien. Zo keurde hij in 2018 de benoeming af van de anti-Europese professor Paolo Savona als minister van Europese Zaken.

Het jaar daarop, toen Matteo Salvini de toenmalige regering Conte ten val bracht om vervroegde verkiezingen af te dwingen en daarna zelf premier te worden, weigerde Mattarella het parlement te ontbinden. Daarmee voorkwam hij de vorming van een kabinet Salvini, dat in Europa zeer slecht zou zijn gevallen.

Toen begin vorig jaar de in onderlinge machtsspelletjes verwikkelde Italiaanse politici zich geen raad wisten met de pandemie en de verdeling van de Next Generation EU-miljarden, haalde Mattarella een niet-politicus naar voren, de voormalige Italiaanse en Europese centrale bankier Mario Draghi die nu algemeen bejubeld wordt als de redder van de natie.

Tenslotte nam de president in de afgelopen maanden ook duidelijk stelling tegen de vaccinweigeraars, die hij op tv bestempelde als egoïsten die hun medemensen in gevaar brengen.

Het presidentschap is dus duidelijk geen sinecure en het valt te hopen dat de opvolger Mattarella net zo aimabel, zorgvuldig, onkreukbaar en waar nodig krachtig en beslist zal zijn als hij.