Column: vrouw, moeder en werknemer zijn in Italië

Als je aan een Italiaanse vrouw denkt, dan denk je waarschijnlijk aan la mamma die thuis achter het aanrecht staat en pasta maakt voor haar elftal aan kinderen. Of je denkt aan misschien aan de schaars geklede veline; jonge en aantrekkelijke showgirls op de Italiaanse televisie. Maar de Italiaanse vrouw is natuurlijk meer dan alleen deze clichés. Dit artikel gaat in op la donna italiana: het beeld over haar en de vaak verplichte keuze die ze moet maken tussen moeder zijn en werken.

Rechten van vrouwen

Het heeft lang geduurd voordat mannen en vrouwen in Italië gelijke rechten kregen. Waar vrouwen in Nederland in 1919 stemrecht kregen, gebeurde dat in Italië pas na de Tweede Wereldoorlog. Ook konden Italiaanse vrouwen tot 1970 niet scheiden van hun man en moesten ongehuwde vrouwen die seks hadden met een man tot 1981 per se met die man trouwen. Als ze dat niet zouden doen, konden ze nooit meer met een andere man trouwen.

En studeren? Dat mocht op een gegeven moment wel, maar alleen omdat de echtgenoot dan goed overkomt met een intelligente vrouw naast zich.

Doordat de rechten van mannen en vrouwen zo lang ongelijk waren, bleef het beeld dat je als man een vrouw bezit, lang bestaan. En dat beeld is nog niet verdwenen. Volgens Giulia Blasi, feminist en schrijfster, moeten Italiaanse vrouwen voldoen aan een bepaald beeld. Er wordt van hen verwacht dat ze zich gedragen, dat ze mooi zijn, gehoorzamen en zich zorgzaam opstellen.

Ze noemt Carola Rackette als voorbeeld. Zij bracht een boot vol migranten aan naar een Italiaanse haven, ondanks dat dat haar verboden werd. Carola doet precies wat ze zelf wil en neemt daar de verantwoordelijkheid voor. En juist die combinatie schiet bij veel mannen in Italië in het verkeerde keelgat. Het komt er dus eigenlijk op neer dat vrouwen mogen doen en laten wat ze willen, zolang mannen het aanvaardbaar vinden.

Als je dit hoort zou je denken dat vrouwen steun bij elkaar zoeken, maar geloof het of niet: er is ook veel strijd tussen Italiaanse vrouwen onderling. Zo schrijft Miriam Bunnik in haar boek Koffiebars en carabinieri over een verkrachtingszaak die behandeld werd door 3 vrouwelijke rechters. Deze rechters zouden het slachtoffer niet serieus genomen hebben, omdat het slachtoffer in hun ogen te lelijk zou zijn. Dat is niet alleen een gigantisch slechte redevoering, maar daarnaast zou je ook verwachten dat vrouwen onderling elkaar wat meer zouden steunen.

Werkende moeders

Onderdeel van emancipatie is dat vrouwen, net als mannen, mogen werken. Toch werkt maar de helft van de Italiaanse vrouwen, iets wat in vergelijking met andere Europese landen erg laag is. In Nederland werkt bijvoorbeeld driekwart van de vrouwen. Dit verschil is deels te verklaren door de mogelijkheid om als vrouw in deeltijd te werken. Nederlandse vrouwen hebben die mogelijkheid, Italiaanse vrouwen vrijwel niet. Voor Italiaanse vrouwen die kiezen voor het krijgen van een kind, is het combineren van opvoeding en werken daardoor ontzettend lastig.

Dat in deeltijd werken vrijwel onmogelijk is in Italië, heeft te maken met de slechte sociale voorzieningen en de beroerde economie. De werkloosheid is hoog en de lonen laag, waardoor parttime werken te weinig geld oplevert om rond te komen. Naast dat het lastig is om in deeltijd te werken, is de traditionele rolverdeling tussen man en vrouw in Italië nog altijd een ding.

Als een vrouw in Italië al werkt, dan werkt ze dus voltijds én houdt ze thuis ook alles draaiende. Een man die de woonkamer stofzuigt? Dat zie je in Italië zelden. Waar mannen in Nederland steeds vaker een ‘papadag’ nemen (waar deze term vandaan komt, geen idee, maar laten we gewoon zeggen dat vaders ook een dag vrij hebben. De term suggereert dat vaders er alleen op ‘papadag’ voor hun kinderen zijn), is dit fenomeen in Italië nog niet ingeburgerd.

Dus kiezen Italiaanse vrouwen vaak tussen werken en het opvoeden van een kind. In de praktijk stellen vrouwen het krijgen van een kind uit, totdat ze soms geen kinderen meer kunnen krijgen of het bij één kind blijft.

Dalende geboortecijfers

Dat het combineren van moeder zijn en werken lastig is, is terug te zien in het geboortecijfer. Dat is laag en wordt ook elk jaar lager. In 2022 was het geboortecijfer 1,21 per vrouw en in 2024 was dat gedaald tot 1,18 per vrouw; het laagste geboortecijfer ooit in Italië. Dit lage geboortecijfer leidt tot demografische krimp en dat is te merken. In 2024 nam de bevolking af met 37.000 personen.

Een van de oorzaken van het lage geboortecijfer is de economische onzekerheid die al jaren heerst in het land. De levenskosten in Italië zijn hoog en er is weinig baanzekerheid. Dit zorgt ervoor dat jonge Italianen twijfelen of het stichten van een gezin wel slim is. Het opvoeden van een kind is voor veel jonge mensen simpelweg te duur. Een andere, eerdergenoemde oorzaak is dat werken en een kind opvoeden vaak niet samengaat, omdat werkgevers niet de mogelijkheid bieden om in deeltijd te werken.

Het steeds verder dalende geboortecijfer heeft een grote invloed op het land. Zo neemt de vergrijzing toe. Dit heeft gevolgen voor het bedrijfsleven, doordat er een tekort is aan jonge medewerkers. Maar ook het financieren van pensioenen wordt lastiger en de druk op de zorg neemt toe.

De overheid neemt allerlei maatregelen om het geboortecijfer omhoog te krijgen. Zo krijgen jonge ouders een babybonus van € 80 per maand, belastingvoordeel en langer ouderschapsverlof. Daarnaast wil de regering gezinnen met een 3de kind belonen met een stuk land. Ook voerde de regering eerder een campagne, waarbij een campagneposter werd verspreid waarop stond: La bellezza non ha età. La fertilità sì. Oftewel: schoonheid kent geen leeftijd, vruchtbaarheid wel.

Vrouwen op topposities

Omdat in deeltijd werken voor Italiaanse vrouwen bijna onmogelijk is, werken veel werkende Italiaanse vrouwen voltijds. Naast dat ze daardoor pas laat of helemaal niet aan kinderen beginnen, heeft dat ook een ander effect. In Italië hebben namelijk meer vrouwen een toppositie dan in Nederland. Op een toppositie is deeltijd werken erg moeilijk, maar omdat Italiaanse vrouwen voltijd werken, bereiken ze de top sneller dan Nederlandse vrouwen. ‘Ieder nadeel heb z’n voordeel’, zullen we maar zeggen.      

Er is een Italiaanse film, C’è ancora domani, die de patriarchale samenleving in Italië toont in de jaren 40. De hoofdrolspeelster is een huisvrouw die wordt onderdrukt door haar man, maar vecht voor een beter leven voor haarzelf en haar dochter.

Vergeleken met toen is er voor Italiaanse vrouwen inmiddels veel veranderd en verbeterd. Het zou helemaal mooi zijn als het makkelijker wordt voor vrouwen om in deeltijd te werken, zodat ze niet hoeven te kiezen tussen kinderen krijgen en werken.