12 hoogstandjes van fascistische architectuur

Why are so many fascist monuments still standing in Italy? Met deze provocerende vraag, gebruikt als titel van een essay in het tijdschrift The New Yorker, luidde Ruth Ben-Ghiat, docente Italiaanse taal en geschiedenis aan de New York University, eind 2017 een debat in over het gebruik en de (her)waardering van bouwwerken uit de fascistische periode (1922-45).

De Amerikaanse kreeg daarbij vrijwel geen steun voor haar stelling dat deze gebouwen, als met bloed besmeurde symbolen van een verderfelijk regime, eigenlijk gesloopt moesten worden. Vooral vanuit Italië zelf werd tegengeworpen dat je de bewaard gebleven constructies uit de fascistische tijd ook los van de ideologie gewoon kunt zien als architectonische hoogstandjes.

‘Het Colosseum is ook fascistisch’

Eén commentator betoogde dat als je redeneert als Ben-Ghiat, je niet alleen het fascistische ‘Vierkante Colosseum‘ – zie hieronder, nummer 6 – zou moeten neerhalen, maar ook het Colosseum zelf, als resultaat van onderdrukking en geweld. De bouw ervan werd tenslotte bekostigd uit de plundering van Jeruzalem.

Ruim 20 jaar fascistische architectuur

Afgezien daarvan is er een heel praktisch argument dat tegen vernietiging pleit, ook meteen al na de oorlog. Het zou eenvoudigweg onbegonnen werk zijn geweest. Het regime heeft ruim 20 jaar stand gehouden en in die tijd is er in Italië heel druk gebouwd, met name openbare gebouwen en kantoren van de Partito Nazionale Fascista en de fascistische jeugdbeweging GIL.

Anders dan in Duitsland, waar de nazi’s amper 10 jaar hebben kunnen bouwen, is het overgrote deel daarvan ook niet plat gebombardeerd. De meeste fascistische bouwwerken waren gewoon in gebruik en de sloop zou daarom een enorme kapitaalvernietiging hebben betekend, die het straatarme land zich na de oorlog echt niet kon veroorloven.

Zodoende hebben veel overheidsgebouwen uit die tijd hun oorspronkelijke functie behouden, na de verwijdering van fascistische symbolen en portretten en spreuken van de Duce. Ook projecten die in de oorlogsjaren werden stopgezet, werden vaak daarna nog voltooid zonder zichtbare breuk met het oorspronkelijke ‘fascistische’ ontwerp.

In Rome geldt dat voor bijvoorbeeld:

• Stazione Termini (officiële opening in 1955).
• Palazzo della Farnesina, toen en nu de behuizing van het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
• Het voormalige Ministerie van Koloniën, dat nu onderdak biedt aan de FAO, de Food and Agriculture Organization van de VN.

Twee architectonische scholen

Overigens is de term ‘fascistische stijl’ enigszins verwarrend. In de jaren van het regime zijn er eerder twee architectonische scholen te onderscheiden, die het vaak met elkaar aan de stok hadden: het rationalisme en de zogeheten stile littorio.

Rationalisme

De Italiaanse rationalisten ontwikkelden in de jaren 20 en het begin van de dertiger jaren een moderne, sobere en strakke stijl die goed aansloot op de functionalistische stromingen elders in Europa zoals Bauhaus en De Stijl. Dat kon ook binnen het fascisme van die jaren, dat toen nog de aanblik bood van een betrekkelijk milde dictatuur (althans binnen Italië zelf), een soort ‘derde weg’ tussen kapitalisme en socialisme, die zowel in eigen land als daarbuiten op tamelijk brede belangstelling en sympathie kon rekenen.

Stile littorio

Het werd anders in de loop van de jaren 30, toen het regime zich verhardde, Ethiopië veroverde en een koloniaal ‘keizerrijk’ stichtte. Die imperiale ambitie weerspiegelt zich in de stile littorio, een term ontleend aan de lictores, veiligheidsagenten in het antieke Rome, die een takkenbundel (fasces) met bijl droegen, die het zinnebeeld van het fascisme werd.)

Uit deze jaren stammen de monumenten van wat het ‘derde Rome’ (na dat van Oudheid en Renaissance) had moeten worden: gestileerde reprises van klassieke monumenten, grootse pleinen, brede trappen, immense zalen, alles uitgevoerd in blinkend wit marmer en travertijn, bedoeld om te imponeren en te intimideren, maar ook pompeus en niet zelden op het randje van Game of Thrones-achtige kitsch.

De in de aanhef gestelde vraag kan dus als volgt worden beantwoord:

• Talloze ‘fascistische’ gebouwen uit de dertiger jaren zijn nu nog in gebruik.
• Ze worden driekwart eeuw na dato ook niet meer direct als fascistische propaganda gezien.
• En ze zijn vaak ook niet echt lelijk, soms zelf mooi te noemen.

Zoals moge blijken uit de volgende voorbeelden: 12 hoogstandjes van de fascistische architectuur.

Op één na zijn het alle openbare gebouwen. Dat is ook logisch. Het gaat tenslotte om een overheidsstijl.

1. Como: Casa del Fascio

Aan het centrale Piazza del Popolo van Como staat het voormalige kantoor van de plaatselijke afdeling van de fascistische partij. Het rechthoekige, in identieke ruimtes verdeelde gebouw, met een binnenplaats met zicht op de omringende bergen, is gebouwd in 1932-36 naar een ontwerp van Giuseppe Terragni, de voorman van het Italiaanse rationalisme.

Een korte Italiaanse film van het Casa del Fascio:

De bouw van het Casa del Fascio in Como in beeld:

Dat maakt het – in de woorden van architectuurhistoricus Bruno Zevi – tot een ‘mijlpaal in de moderne Europese architectuur’, en is tevens een bewijs, dat in de vroege jaren van het regime modernistische experimenten ook in Italië nog goed mogelijk waren. Tegenwoordig is het Casa del Fascio in Como het bureau van de plaatselijke Guardia di Finanza, de financiële politie.

2. Florence: Stazione Santa Maria Novella

Heel wat toeristen zijn weleens terechtgekomen in ander meesterwerk van het Italiaanse rationalisme: het uit 1932-35 stammende station Santa Maria Novella in Florence. Gebouwd als een rechthoek, zonder opsmuk en in rechte lijnen, lijkt het Florentijnse hoofdstation wel wat op een schoenendoos.

Beelden van de opening van het station in 1935:

Het was in Italië het eerste station dat gebouwd werd uitgaande van zijn functie: het gelijktijdig in- en uitrijden van treinen op naast elkaar binnenkomende rails. (SMN is een kopstation.) Het gebouw is betrekkelijk laag gehouden, terwijl de aan het stationsplein gelegen zijde in dezelfde zandsteen is uitgevoerd als de tegenover liggende middeleeuwse kerk van Santa Maria Novella, waardoor een zekere mate van harmonie is geschapen.

Bij de oplevering in 1935 was het nieuwe station, juist vanwege de bewuste soberheid, omstreden. Conservatieven vonden het walgelijk, jonge intellectuelen prachtig.

3. Capri: Villa Malaparte

Een laat voorbeeld van het rationalisme is de Villa die Curzio Malaparte tussen 1938-40 liet bouwen op een rotspunt op het eiland Capri. Huize Ikzelf noemde hij het, en de excentrieke schrijver, auteur van de oorlogsromans La Pelle (De Huid) en Kaputt, heeft zijn huis dan ook zelf ontworpen.

Vitruvio Virtual Museum biedt de mogelijkheid een virtuele impressie van het mysterieuze en fascinerende Casa Malaparte te bekijken:

Vitruvio Virtual Museum – Casa Malaparte from Vitruvio Virtual Museum on Vimeo.

De riante villa is gebouwd met de kenmerkende eenvoud van de stijl: een grote salon met grote ramen die van vier kanten uitzicht bieden op het eiland en de zee, gevolgd door een reeks kleinere vertrekken die met de rots mee glooien naar beneden.

Voor een normale burger zou het, ook toen al, onmogelijk zijn geweest om te bouwen op een plek als deze. Maar Malaparte wist de benodigde vergunningen te regelen via invloedrijke vrienden: de minister van buitenlandse zaken, graaf Galeazzo Ciano, en diens vrouw Edda, de dochter van Mussolini. De villa is nu privébezit en kan niet bezocht worden, maar is zeker een kijkje vanaf het hoger gelegen voetpad waard.

4. Rome: Casa della GIL

Rome, de hoofdstad van il Duce, fascisme en imperium, staat nog altijd vol met openbare gebouwen uit de fascistische periode, die als zodanig ook direct herkenbaar zijn. Ministeries, postkantoren (twee bijzonder fraaie zijn die van Piazza Bologna en tegenover het metrostation Ostiense), de Città Universitaria, nu nog de zetel van de Romeinse universiteit La Sapienza, en andere nutsbedrijven.

Een mooi voorbeeld is ook het Casa della GIL, de Gioventù Italiana del Littorio, ofwel de fascistische Jeugdstorm, aan de Viale Adriatico in de noordelijke wijk Montesacro. Dit werd tussen 1934-36 gebouwd als sportschool, vergader- en recreatieruimte voor de fascistische jongeren (en dat waren ze toen verplicht vrijwel allemaal).

Het is een typisch product van zijn tijd, sober, grimmig en blinkend wit. Maar het is tevens wel zo functioneel dat het vorig jaar, na een lange periode van verwaarlozing, weer in ere is hersteld en nu een basisschool en een sporthal herbergt.

Alleen Mussolini’s motto credere obbedire combattere (geloven gehoorzamen strijden) is van de wand afgebeiteld. Een ander Casa della GIL in de wijk Trastevere werd iets eerder gebouwd, tussen 1933-35. Dit geldt als een topstuk van het Italiaanse rationalisme, is eveneens grondig gerestaureerd en doet nu dienst als cultureel centrum.

5. Rome: Palazzo dei Marescialli

Een kubusvormig, in travertijn en zandsteen opgetrokken bouwsel aan het Piazza dell’Indipendenza, vlak bij het Stazione Termini. Het is nu het bureau van het Consiglio Superiore della Magistratura, zeg maar het hoofdbestuur van de Italiaanse rechterlijke macht.

Maar toen het gebouwd werd in 1937-38 was het bestemd als kantoor annex vergaderruimte voor de ‘Italiaanse maarschalken’, hoge militairen die naam hadden gemaakt op het slagveld. Dat is ook te zien aan de decoraties die de buitenwanden sieren: dikke mannenkoppen die van onder krijgshelmen grimmig de wereld onder hen beschouwen.

Het is vrij duidelijk wie daarvoor model heeft gestaan en als ik er voorbij fiets noem ik het in gedachten ‘het huis van de Mussolini’s’. Dit betrekkelijk kleine monument geeft zo een pakkend beeld van het agressieve karakter van het fascisme aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog.

6. Rome: EUR

Een uit het niets geschapen fascistische modelstad, dat had EUR moeten worden. De huidige stadswijk aan de oostkant van Rome was gepland voor de Wereldtentoonstelling van 1942 (Esposizione Universale di Roma: EUR), die als gevolg van de oorlog niet doorging.

De in 1937-38 gestarte bouw was al een flink eind heen, maar werd in 1941 gestaakt vanwege de inmiddels uitgebroken oorlog, om in de jaren 50 te worden afgerond volgens de oorspronkelijke plannen van Marcello Piacentini, de voornaamste exponent van de stile littorio.

Boven alles uit, en al van ver buiten Rome zichtbaar, torent het Museo della Civiltà Romana, bekend als het Colosseo Quadrato, het Vierkante Colosseum, maar in de volksmond ook wel aangeduid als La Groviera, ofwel de Gatenkaas (Gruyère). In zijn imponerende hoekigheid en antiek Romeinse vormen moest het de verzinnebeelding worden van de Italiaanse deugden: vernuft, ondernemingszin, moed, genie en grootsheid.

In de ronkende woorden van Mussolini, in reliëf aangebracht op alle vier de hoeken en nooit verwijderd: Un popolo di poeti, di artisti, di eroi, di santi, di pensatori, di scienziati, di navigatori, di trasmigratori. Na de oorlog is het gebouw in gebruik geweest als tentoonstellingscentrum en nu als hoofdkantoor van modehuis Fendi.

Aan de brede kaarsrechte wegen en ruime pleinen van EUR liggen monumentale, als eigentijdse Romeinse tempels ogende gebouwen, die onder meer het Centraal Staatsarchief, een congrescentrum en drie musea herbergen, naast een massief kantoorgebouw en een in gestileerde Renaissancestijl opgetrokken basiliek.

EUR vanuit de lucht (drone-opnamen):

Het is eigenlijk jammer dat in latere jaren de ruimten tussen de oorspronkelijke EUR-constructies zijn opgevuld met kantoren en woningen. Een wandeling door EUR is niettemin altijd een intrigerende – en voor wie er gevoelig voor is, beklemmende – ervaring. Met de Metro B ben je er zo!

7. Rome: twee fascistische pleinen

Het meest fascistische plein van Rome is niet het Piazza Venezia, waar Mussolini het volk placht toe te bulderen, maar het Piazza Augusto Imperatore midden in de stad, tussen de Via del Corso en de Tiber. Dit gebied staat ook bekend als het Campo Marzio, het vierde district van Rome, aangegeven met R. IV.

Het mausoleum van keizer Augustus (27 v.Chr-14 n.Chr) en de nieuwe omringende bebouwing vormen hier samen een bewuste poging om de grootsheid van het oude Rome te koppelen aan die van het fascistische Rome.

Daarvoor werden alle na de Oudheid gebouwde woningen evenals een concertzaal boven op het keizerlijke graf, gesloopt, als onderdeel van een breed propagandistisch programma, waarin ook de middeleeuwse woningen op het Forum Romanum en langs de Via della Conciliazione werden vernietigd. Mussolini zelf bracht in 1932 met een pikhouweel de eerste slagen toe.

Slechts drie kerken mochten blijven staan: tenslotte had het regime vijf jaar daarvoor een akkoord bereikt met het Vaticaan en dat kun je in Italië altijd maar beter te vriend houden. Rond het mausoleum verrezen aan drie kanten monumentale kantoren, twee van volksverzekering INPS en de derde van het Kroatisch priestercollege, alle in de meest bombastisch fascistische stijl met dito reliëfs, mozaïeken en spreuken waarin de loftrompet wordt gestoken van de Romeinse traditie, leger en volk en van de Duce zelf.

Op de vierde kant kreeg de Ara Pacis een plaats, een vredes- (en overwinningsmonument) van Augustus uit het jaar 9. De betrekkelijk bescheiden glazen kubus die er in 1938 omheen werd gebouwd is in 2006 vervangen door een veel grotere constructie die nu dienst doet als museum.

Al met al een politieke boodschap van de eerste orde, maar het resultaat is eigenlijk best fascinerend. En onder de zuilengalerij van een van de fascistisch bouwsels is café-restaurant Gusto inmiddels uitgegroeid tot een van de hipste ontmoetingsplaatsen van Rome.

Een ander zeer politiek plein is het Foro Italico, aan de boorden van de Tiber. Bij de aanleg in de jaren 30 heette het nog Foro Mussolini, en nog altijd troont er een moderne obelisk met de woorden MUSSOLINI DUX boven mozaïeken van stoere werklieden en boerenvrouwen, die – helaas – beroerd worden onderhouden.

Bedoeld als een moderne versie van het forum van het antieke Rome, is het omringd door sportemplacementen die aanvankelijk bestemd waren voor de Olympische Spelen van 1940. Die gingen niet door, maar bij de Spelen van 1960 konden ze alsnog worden gebruikt.

Het Olympisch voetbalstadion van toen is grondig herbouwd voor de WK voetbal van 1990, maar de atletiekbaan ligt er nog net zo bij als bij de oplevering in 1932, omgeven door tientallen klassiek ogende beelden van fiere, blote atleten. En aan de rand van het Foro ligt in al zijn blanke imponerende massiviteit de Farnesina, het eveneens uit de imperiale periode stammende ministerie van Buitenlandse Zaken.

8. Palermo: Palazzo delle Poste

In verscheidene Italiaanse steden staan nog postkantoren uit de fascistische periode. Ook de post was een vorm van openbare dienstverlening waarin de fascistische staat zichzelf zichtbaar maakte. Het hoofdpostkantoor van Palermo is gebouwd aan het begin van de jaren 30 in rationalistische stijl.

Groots en blank, zoals vrijwel alle bouwwerken van het regime, met 30 meter hoge zuilen en een plat fries, vormt het een moderne versie van een Romeinse tempel, terwijl de betonnen booggewelven binnen het gebouw doen denken aan een middeleeuwse crypte.

Indrukwekkend is ook de onlangs voor het publiek opengestelde conferentiezaal, die is gedecoreerd met wandschilderingen die de moderne communicatiemiddelen verbeelden in bijna abstracte futuristische stijl.

Inhuldiging van het hypermoderne postkantoor in 1934:

Dat kon toen nog net: in latere jaren zou het regime kiezen voor een pontificaal sociaal realisme. Het gebouw verkeert nog in originele staat, met uitzondering van een torenhoge fascio littorio, die na de val van het regime is verwijderd.

Een ander indrukwekkend en nog steeds gebruikt fascistisch bouwwerk in Palermo is het Palazzo di Giustizia achter de Mercato del Capo.

9. Napels: Casa del Mutilato

Het Casa del Mutilato in Napels was bedoeld als onderkomen voor oorlogsinvaliden uit de Eerste Wereldoorlog en de Italiaanse veroveringsoorlogen in Libië en Ethiopië. Maar het is tegelijk ook een politiek manifest. Oorlog en zege waren een constante in de fascistische propaganda, zeker in de jaren 1938-40, toen dit monument werd gebouwd.

Het is daarom uitgevoerd in de beste stile littorio, als een betonnen tempel met immense ruimten, torenhoge plafonds en als entree een grandioze trap die uitkomt op een standbeeld van de Vittoria, een thema dat tijdens het fascisme zeer populair was als herinnering aan de Eerste en voorbode van de Tweede Wereldoorlog.

Niet voor niets ligt dit fascistische monument aan de Via Armando Diaz, genoemd naar de stafchef van het Italiaanse leger die in 1918 de overwinning op de Oostenrijkers bekend maakte.

Tegenover het Casa liggen nog twee overheidsgebouwen uit dezelfde periode (en stijl): het hoofdpostkantoor en het gebouw van het provinciaal bestuur. Samen geven die de indruk van een soort fascistisch plein dat een beetje een Fremdkörper vormt binnen de oude stad.

10. Milaan: Palazzo di Giustizia

‘Gij die hier binnentreedt, laat alle hoop varen.’ Die regel van Dante komt onvermijdelijk bij je op wanneer je monumentale trap naar het Milanese gerechtsgebouw oploopt. Een rechtbank, en zeker een fascistische rechtbank, moet ontzag en vrees inboezemen, en daar is architect Marcello Piacentini uitstekend in geslaagd.

Alles aan dit blinkend witte, tussen 1932-40 aangelegde gebouw is groot, streng, hoekig en massief, met gangen, zalen en werkkamers die alleen al door hun vijf meter hoge plafonds een onvergetelijke indruk maken.

38 meter hoog torent het boven de omringende bebouwing uit als een ongenaakbare burcht van het recht. Daartoe dragen ook de op de muren aangebrachte spreuken bij, die echter niet zozeer fascistische propaganda bevatten als wel wijze waarschuwingen over de noodzaak om recht te spreken en het recht te respecteren. Welk recht, dat is natuurlijk een andere kwestie.

Beelden van de buitenkant van het gebouw, na een schietincident enige tijd terug:

Hoe dan ook, in de afgelopen 30 jaar is het Milanese Palazzo di Giustizia een van de meest gefilmde gerechtsgebouwen ter wereld geweest. Eerst vanwege het corruptieonderzoek Schone Handen en daarna de nimmer eindigende processenreeks van Berlusconi. Dus niet alleen een schoolvoorbeeld van autoritaire architectuur, maar ook nog eens een historische plek!

11. Latina: Palazzo M

Een huzarenstukje van het regime: zo werd (niet geheel ten onrechte, laten we eerlijk zijn) de drooglegging van de van malaria vergeven Pontijnse Moerassen ten zuiden van Rome gepresenteerd.

In het midden van de aan het eind van de jaren 20 gewonnen landbouwgrond verrees vanaf 1932 de nieuwe stad Littoria (een van de jongste steden van Italië), met een duidelijke verwijzing naar het voornaamste symbool van het fascisme. Vandaar dat de naam in 1945 gewijzigd werd in Latina, naar het volk der Latini dat hier in de Oudheid huisde.

Latina geldt als een schoolvoorbeeld van het fascistisch rationalisme dat in het stadscentrum nog goed behouden is gebleven. Met onder meer het Palazzo del Popolo (oorspronkelijk Palazzo Littorio) met zijn imponerende vierkante klokkentoren, het postkantoor en het station, waarin nog iets terug te vinden is van de revolutionaire ontwerpen van de futuristische architecten van vlak voor de eerste Wereldoorlog.

De kathedraal is een betonnen (en veel kleinere) replica van de San Marco in Venetië, wat heel logisch is als je bedenkt dat de meeste kolonisten in het pas ontgonnen gebied afkomstig waren uit Veneto en Friuli.

De meest typerende constructie werd opgeleverd in 1942 om plaats te bieden aan het gemeentebestuur en de lokale fascistische jeugd. (Nu is het is nu in gebruik als kazerne van de Guardia di Finanza.)

Het is een immens gebouw in de klassiek bombastische stijl van die jaren. Maar het bijzondere is dat het is aangelegd in de vorm van een M, als eerbetoon aan de Duce, die overigens ook nu in Latina nog in ere wordt gehouden. De eerste inwoners hadden hun land en werk aan hem te danken en dat zijn ook hun kleinkinderen nog niet vergeten.

Mussolini luistert de opening van nieuwe gebouwen in Littoria op in 1936:

Zodoende is de stad nog altijd een bolwerk van uiterst rechts. Een bezoek aan Latina aan te raden als beleving van wat je zou kunnen zien als een fascistisch tegenhanger van een stad als Dronten.

12. Tirana: Casa del Fascio

De Italiaanse bezetting van Albanië heeft maar kort geduurd, van 1939-43. Maar lang genoeg om een blijvend stempel te drukken op de hoofdstad van het land, zoals iedereen die Tirana nu bezoekt meteen kan zien.

Om de beschavende invloed en de macht van het fascisme te tonen droeg Mussolini persoonlijk meteen al in 1939 architect Gherardo Bosio (die in 1941 aan kanker overleed) op om het stadscentrum op te vullen met in het oog lopende bouwwerken in fascistische stijl.

In minder dan twee jaar werden zo het huidige presidentieel paleis, het kantoor van de minister-president, het luxe-hotel Dajti en de brede Boulevard Deshmorët e Kombit (Martelaren van de Natie) aangelegd.

Bosio’s meest indrukwekkende schepping was het Casa del Fascio, het hoofdkantoor van de Italiaanse en Albanese fascisten. Het bouwwerk voldeed aan alle uiterlijke aspecten van de architectuur van het regime: een immens plein (dat nu de naam van Madre Teresa draagt), een monumentale entree, strakke lijnen, Romaanse gewelven. Maar lelijk is het niet en de indeling is zo pragmatisch dat het gebouw nu nog in gebruik is als zetel van de Universiteit van Tirana.

Meer fascistische architectuur

Dat waren ze. 12 hoogtepunten uit de fascistische architectuur. Het is een lang artikel geworden, maar nog steeds verre van compleet. Eveneens bijzondere fascistische architectuur in Turijn, Bari, Fertilia en Eritrea ontbreekt bijvoorbeeld, om maar eens wat te noemen. Maar je kunt niet alles doen.

Heb je zelf nog foto’s of voorbeelden van bouwwerken uit de fascistische periode? Dan horen we graag van je in een reactie!